Zadawać czy nie zadawać? Oto jest pytanie

Od lat trwa w edukacji debata na temat tego, czy praca domowa w szkole jest niezbędna, potrzebna, a może szkodliwa? Jak radzą sobie z tą kwestią nauczyciele?

Temat jest bardzo istotny. Profesor Cathy Vatterott z Uniwersytetu w Missouri w stanie St. Luis, nazywana „panią od prac domowych”, na podstawie swoich wieloletnich badań i konsultacji uznaje, że konieczne jest przemyślenie zasadności i formy angażowania uczniów w naukę po szkole[1].

Codzienna praktyka edukacyjna podpowiada, że najczęściej uczniowie nie mają motywacji do odrabiania pracy domowej, ponieważ nie sądzą, aby była ważna i potrzebna. Przydzielanie im zadań i ocenianie ich przez nauczyciela czyni uczniów biernymi w procesie edukacji, ponieważ nie czują, że może mieć to wpływ na ich rozwój. Błędem jest procedura, w której cel pracy domowej leży po stronie nauczyciela, a nie ucznia. 

Spójrzmy, w jaki sposób małe dziecko nabywa umiejętności. Z przyjemnością ćwiczy wiązanie butów, chodzenie, rzucanie piłką – i jest dumne, gdy opanuje te sprawności. W przypadku nauki szkolnej nie doceniamy wrodzonego pragnienia, aby być mistrzem i odczuwać satysfakcję z uczenia się. Świadczy o tym zwyczaj formułowania tego samego polecenia dla wszystkich uczniów. Nie jest to dobry pomysł, bo nie uwzględnia indywidualnych preferencji uczenia się.

Wraz z grupą nauczycieli zgromadzonych wokół inicjatywy Frajda z uczenia przedyskutowałam sześć wskazówek, które warto uwzględnić przy zadawaniu prac domowych.

Wybór zadań i metod

Podstawową zasadą efektywności edukacyjnej jest pozostawienie uczniowi wyboru, które zadania chce wykonać z przedstawionego przez nauczyciela zestawu. W przypadku opanowania tabliczki mnożenia możemy zainspirować ucznia do poszukania oryginalnej metody mnemotechnicznej, formułując polecenia:

• Stwórz własną metodę zapamiętywania tabliczki mnożenia. Możesz napisać wiersz albo tekst piosenki, przygotować fiszki, zrobić rysunek/plakat/wykres, itp.
• Przećwicz swoją metodę przez najbliższy tydzień.
• Po sprawdzianie: oceń jej skuteczność.

Inne przykłady poleceń.

Wybierz dla siebie zadanie domowe.

1. W czasie słonecznego dnia ze słonecznika może wyparować około jednego litra wody, z brzozy od 60 do 70 litrów, a przy małej wilgotności powietrza nawet do 400 litrów. Wyjaśnij, jakie to ma znaczenie dla środowiska?
2. Porównaj budowę zewnętrzną liścia lipy i jarzębiny. Różnice i podobieństwa przedstaw w tabeli.
3. Zaplanuj i przeprowadź doświadczenie sprawdzające, po której stronie blaszki liściowej jest więcej aparatów szparkowych. Do doświadczenia wybierz liść o gładkiej blaszce liściowej.

(Michał Szczepanik, nauczyciel biologii, Szkoła Podstawowa w Poczesnej)

Praca zespołowa

Umożliwienie uczniom odrabiania pracy domowej w grupach lub parach ma walor kształtowania postaw prospołecznych, a dodatkowo uczenie się od siebie nawzajem przyspiesza proces zapamiętywania. W praktyce możemy przyjąć, że część zadania jest wspólnie wykonana, a część indywidualnie (np. w grupie uczniowie układają konspekt wypracowania, ale piszą je indywidualnie i następnie porównują efekty).

Inne przykłady:

• Uczniowie, wykonując w grupach grę dydaktyczną, tworzą plansze, pionki i karty. W parach opracowują tematyczne lapbooki lub mapy myśli.

 (Joanna Sułek, nauczycielka matematyki, Szkoła Podstawowa nr 3 w Mińsku Mazowieckim).

Zadania z lekcji języka obcego:

• Przygotujcie w parach lub w trójkach karty do gry w Taboo. Zastosujcie słownictwo z danego pola leksykalnego, np. kolory, ubrania, zawody. Podczas następnej lekcji zagramy w Waszą grę.

(Grażyna Bogusławska, nauczycielka języka francuskiego, SLO nr 2 w Warszawie)

Bez oceny

Praca domowa nie powinna wynikać z przymusu. W przeciwnym wypadku uczniowie odpisują od siebie rozwiązania, aby nie otrzymać oceny negatywnej. Najlepiej, gdy rozumieją, że zadania domowe pomogą im w nauce. Jeśli są do tego przekonani, to potrafią wziąć odpowiedzialność za swój proces uczenia. Prostym sposobem zmotywowania ich do wykonywania pracy domowej jest skonstruowanie sprawdzianu zawierającego polecenia z prac domowych. Innym motywatorem jest dochodzenie do poprawności poprzez analizę błędów. Przykłady: Uczniowie czytają swoje rozwiązania i uzasadniają odpowiedź. W ten sposób sprawdzam tok rozumowania, bez konsekwencji w ocenie. Stosowanie oceny koleżeńskiej (pary lub grupy). Uczniowie porównują swoje odpowiedzi, ustalają wersję wspólną i prezentują wyniki na forum. Pracujemy „na błędzie”, wyjaśniając mechanizm jego powstania. (Karina Wójcik, język niemiecki, Zespół Szkół Publicznych w Szewnie)

Rys. Danuta Sterna

Z przyjemnością

Przede wszystkim warto zadbać o to, aby uczeń wiedział, jak pracę domową ma wykonać i był w stanie temu sprostać. Tylko wówczas może poczuć satysfakcję z zaangażowania w jej realizację. Można polecić uczniom wybór kilku wariantów pracy domowej lub stopniować poziom trudności. Dobrze to ilustrują tak zwane bukiety matematyczne – zbiór zadań matematycznych Gdańskiego Wydawnictwa Oświatowego. Można zaproponować:

• Pokaż, że reguła jest prawdziwa dla wybranej liczby.
• Sprawdź regułę matematyczną na trzech podanych liczbach: 3, 5, 8.
• Pokaż, że reguła jest prawdziwa dla dowolnej liczby naturalnej.

Na przedmiotach artystycznych praca domowa powinna motywować do działań twórczych. Przykład polecenia: Poszukaj obrazu znanego lub nieznanego artysty i odtwórz go poprzez własną interpretację. Można zrobić to za pomocą dowolnej techniki.

Uczniowie bawią się elementami charakteryzacji, fotografią, programami komputerowymi oraz kredką, pędzlem i ołówkiem. W tego typu pracy domowej nie ma znaczenia talent i predyspozycje artystyczne. Najważniejszy jest akt tworzenia i przyjemność.

(Żaneta Wójcik, nauczycielka plastyki i techniki, Szkoła Podstawowa nr 36 w Tychach)

Poczucie sensu

Kiedy uczeń dostrzega celowość zdania, jego motywacja szybuje w górę. Wpływ ma na to także atrakcyjna forma zadania.

Przykłady zadań:

• Układanka Trimino: porozcinaj elementy, ułóż, wklej do zeszytu/zrób zdjęcie.
• Znajdź w internecie (albo wykonaj samodzielnie dowolną techniką) ilustrację do wybranej zwrotki wiersza. Zadanie prześlij na Classroom. [Każdy uczeń dostaje informację zwrotną do wykonanego zadania.]
• Napisz e-mail do swojej polonistki. Poproś w nim, aby ... [tu wpisuję coś, na czym aktualnie uczniom zależy, np. aby przesunąć termin omawiania lektury]. Uzasadnij swoją prośbę.
• Spersonalizowane zadania formułuję po sprawdzeniu wypracowań. Pracą domową jest np. napisanie kilku zdań, których brakowało w wypracowaniu lub poprawienie błędów językowych.

(Beata Fiszer, nauczycielka języka polskiego, Gdyński Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli)

Sprawdzanie zadań

To wymóg konieczny! Uczeń chce i powinien wiedzieć, czy pracę wykonał dobrze. Jeśli nie zauważymy błędów, to będą one powielane i utrwalane. Poza tym każdy chciałby, aby jego wysiłek został zauważony. Nauczyciel nie musi każdorazowo sprawdzać wszystkich prac, ale może podać uczniom prawidłowe rozwiązania (przygotować je na tablicy przed lekcją), aby sami sprawdzili, czy dobrze wykonali zadania lub może polecić ocenę koleżeńską.

Odpowiedź na pytanie tytułowe nie jest jednoznaczna w tym znaczeniu, że nauczyciel powinien zachować elastyczną postawę. Prace domowe powinny mieć sens i cel, to znaczy być przede wszystkim pomocne w uczeniu się, tj. w zdobywaniu wiedzy, ale też umiejętności kooperacji i wybierania tego, co ucznia interesuje i rozwija.

Danuta Sterna ekspertka w programie Szkoła Ucząca Się (Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polsko Amerykańska Fundację Wolności).  Autorka książek Ocenianie kształtujące w praktyce, Uczę (się) w szkole, Uczę się uczyć, Ocenianie kształtujące w praktyce, OKmiks i współautorka książki Uczę w klasach młodszych i OK zeszyt. Prowadzi nauczycielską grupę wsparcia Frajda z nauczania.

[1] Artykuł Cathy Vatterott:  https://www.teachermagazine.com/au_en/articles/teachers-bookshelf-rethinking-homework