Fotografia w edukacji. Propozycje zajęć dydaktycznych

Kiedy fotografuję, to otwartym okiem patrzę na świat, a zamkniętym spoglądam w głąb siebie.

Henri Cartier-Bresson

Stwierdzenie, że fotografia zatrzymuje czas to uproszczenie. Fotografia jest językiem wizualnym, który wspiera samopoznanie i komunikację, działania fotograficzne stanowią świetny punkt wyjścia do refleksji, obserwacji społecznej i dialogu.

Dlaczego fotografia?

Zajęcia fotograficzne są okazją do poznania warsztatu pracy i technik fotograficznych, rozwijania estetyki i kompozycji obrazu. Fotografowanie może rozwijać kreatywność, być przestrzenią do zabawy, wyzwalać ekspresję i inspirować do twórczych działań – indywidualnych, ale także zespołowych, projektowych. W pracy pedagogicznej jednak istotniejszy jest dla mnie aspekt wychowawczy – dzielenie się refleksjami, wzajemne inspiracje, etapy pracy zespołowej, poszukiwania środków wyrazu twórczego, efekt arteterapeutyczny. W tym artykule pragnę przedstawić wybrane tematy i pomysły dydaktyczne, które szczególnie zaktywizowały uczniów ­­i zmotywowały do poznawania siebie i otoczenia podczas aktywności fotograficznej.

Autoportret

W portrecie siłą przekazu jest ekspresja, mimika, ale do tworzenia komunikatu o samym sobie można wykorzystać też światłocień, przestrzeń, przedmioty. Uczniowie wybierają atrybut, który ma ich charakteryzować – może to być przedmiot użytkowy, instrument, owoc, element garderoby, coś co dla ucznia ma znaczenie symboliczne, nawiązuje do jego hobby lub życia codziennego.

Inspiracją do tworzenia takich portretów może być twórczość Yousufa Karsha, który fotografował znanych ludzi świata sztuki i polityki w ich gabinetach, pracowniach i z rekwizytami, których używali w swojej pracy. Pozował mu m. in. Pablo Picasso ze swoim wazonem na pierwszym planie, Matka Teresa z różańcem w dłoni, Winston Churchill opierający się o krzesło w rządowym gabinecie. Takie zdjęcia portretowe uczniowie mogą wykonać w przestrzeni, w której czują się dobrze i bezpiecznie, identyfikują się z nią poprzez realizację w niej pasji, swojej indywidualnej aktywności.

Sportretować siebie można również poprzez kadr przedstawiający fragment ciała lub poprzez gest. Podczas zajęć uczniowie wykonywali zdjęcia gestów dłoni, postawą naśladowali np. klasyczny posąg w triumfie. Niektóre gesty wyrażały chęć komunikacji, inne były ekspresją uczuć, swoistym manifestem. „Rzecz bowiem w tym, że każda fotografia po czasie staje się obiektem refleksji, prowadzącej do samopoznania”. (Marianna Michałowska, Metafora czy materiał wizualny. Fotografia dzisiaj)

Bliżej innych

Pomysłem na otwarcie się na innych ludzi może być temat Mój bohater codzienny, ponieważ zachęca do skierowania uwagi na osoby z bliskiego otoczenia, podjęcia rozmowy i przekonania do pozowania ludzi, którzy w jakiś sposób imponują, są ważni w życiu młodego człowieka.

Ten temat jest pomostem między różnymi pokoleniami, sposobem na szukanie wspólnych mianowników i odkrywanie autorytetów w życiu codziennym. Czasem tym bohaterem okazuje się sąsiad-sportowiec, czasem rodzic-organizator i ciepły opiekun życia rodzinnego, czasem babcia-aktywistka społeczna. Na zajęciach przybliżam sztukę fotoreportażu, uczniowie poznają zdjęcia takich mistrzów jak: Tadeusz Rolke, Irena Jarosińska, Renata Dąbrowska, Chris Niedenthal; dowiadują się, czym jest opowiadanie poprzez obraz, wprowadzenie i narracja wizualna przez ludzką historię. Jedno z zadań polega na obserwacji swojego otoczenia, a następnie wybranie tematu do fotoreportażu – może to być historia rodzinna, cykl o hobby np.: fotorelacja z treningu, zdjęcia wykonane podczas jakiejś uroczystości lub wydarzenia na ulicy.

Międzyszkolny projekt Refleksje/odbicia był pretekstem do współpracy między uczniami szkoły podstawowej a licealistami.  Hasło „refleksja” miało nie tylko kojarzyć się z zadumą, ale światłem, skrzeniem, tempem i tym sposobem otwierało szerokie pole do interpretacji i działań twórczych. Pod tym jednym tytułem uczniowie z różnych grup wiekowych zaprezentowali swoje kadry na wspólnej wystawie w galerii Stowarzyszenia „Łazęga Poznańska”, którą mogli oglądać mieszkańcy miasta.

Przestrzeń

Zainspirowana zdjęciami Konrada Pustoły i Vivian Maier, którzy w zwyczajnej przestrzeni zawsze znajdowali coś zaskakującego, zachęcam uczniów do poszukiwań w przestrzeni osiedla, miasta, na swoim „fyrtlu”. Na spacer fotograficzny można wybrać się samemu lub w towarzystwie, a ze sprzętu wystarczy smartfon. Czasem w kadr wpadnie napis na ścianie nawiązujący do aktualnych wydarzeń społecznych lub myśl wręcz filozoficzna („Kochaj póki masz kogo”, „Bądź, nie bywaj!”, „Jedni żyją, drudzy patrzą”), a nuż pani w pasiastym garniturze będzie przechodzić przez pasy na ulicy lub kształt bryły budynku zgrabnie skomponuje się z chmurami. Taki uliczny spacer wpisuje się w ideę slow life, rozwija zdolności obserwacji, krytycznego odbioru przestrzeni i architektury, poznawania lokalnego dziedzictwa kulturowego.

Jednym z projektów długoterminowych był temat Widok z okna, który uczniowie realizowali podczas nauczania zdalnego w trakcie pandemii. Przez kilka tygodni fotografowali widoki z okna swojego pokoju, by udokumentować upływ czasu i zmiany w otoczeniu oraz przyrodzie; miejsce, z którego fotografowali było niezmienne, co symbolizowało sytuację zatrzymania się w lockdownie.

Zabawy z fotografią

Propozycją, która spodoba się szczególnie uczniom na etapie wczesnoszkolnym może być zorganizowanie zabawy z „malowaniem światłem” w zaciemnionym pomieszczeniu. Wykorzystuje się do tego działania aparat z funkcją długiego naświetlania (30-60 sekund) oraz różne źródła światła, np.: latarki, łańcuchy ledowe, pałeczki fluorescencyjne. W tej technice uczniowie mogą tworzyć obrazy spontanicznie, mogą też zaplanować współpracę i układać wzory lub napisy wcześniej uzgodnione. Innym przykładem zabawy jest tworzenie portretów z pomocą projektora. Uczniowie wybierają ulubione obrazy, motywy, które wyświetlają na swoich twarzach, ubraniach i w przestrzeni.

Patrzenie jest poznawaniem i doświadczaniem rzeczywistości. Dzięki zajęciom fotograficznym nie tylko można rozwinąć w uczniach poczucie estetyki i kreatywność,  warto użyć kadrów fotograficznych do wzbudzenia refleksji społecznej i kulturowej. Tworzenie zdjęć, a także ich analiza, rozwijają liczne kompetencje, m. in.  krytycznego odbioru kultury. Uczniowie, mając świadomość siły obrazu, sami mogą podjąć decyzje o wyborze komunikatu wizualnego lub wykreowaniu go.

Ewelina Fordońska magister edukacji artystycznej, nauczycielka przedmiotów artystycznych (fotografia, multimedia, estetyka), fotografka i autorka projektów edukacyjno-społecznych; uczy m.in. plastyki w Zespole Szkół z Oddziałami Sportowymi nr 1 w Poznaniu.