Filozofia na wyciągnięcie ręki

Wymaganiem edukacji XXI w. jest poszukiwanie takich metod i form pracy, które wszechstronnie rozwiną młodych ludzi, w tym ich najważniejsze kompetencje: krytycznego i kreatywnego myślenia, kooperacji, komunikacji, co pozwoli im na sprawnie funkcjonowanie w nowoczesnym demokratycznym społeczeństwie. 

Filozofia dla dzieci?

Tę (ciągłą) lukę wypełnia program profesora Lipmana Filozofia dla dzieci - który dotarł już do wielu krajów, także do Polski za sprawą Fundacji Edukacja dla Demokracji. Propagatorką lipmanowskich idei jest także pani profesor Aldona Pobojewska, która zmodyfikowała kilka jej elementów, zachowując jednak trzon tej metody. Przede wszystkim zrezygnowała z wykorzystywania specjalnie opracowywanych na tę okazję tekstów literackich (bajek/ powiastek filozoficznych) jako obowiązkowego materiału na zajęcia, zastępując go przykładami z życia, pocztówkami, obrazami, krótkimi wyimkami z lektur, itp., co wiąże się przekonaniem naukowczyni, że "tekst usamodzielnia się i izoluje dzieci od świata. Prowadzi do sytuacji, w której czytelnicy nie postrzegają poruszanych w nich kwestii jako problemów doświadczanej przez nich rzeczywistości, lecz wydumany kłopot autora danego autora". (Pobojewska Aldona, Edukacja do samodzielności, Warsztaty z dociekań filozoficznych. Teoria i metodyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2019, str. 116.)

Wspólnota dociekająca

"Najważniejszym założeniem filozofowania z dziećmi – jest zbudowanie ,,wspólnoty dociekającej”, której komunikacja przebiega nie na poziomie uczeń-nauczyciel, ale wewnątrz grupy, pomiędzy uczestnikami zajęć".

Metoda Całość warsztatów składa się z kilku etapów, wszystkie są ważne. Zajęcia rozpoczynają się od "lodołamacza", czyli rozgrzewki intelektualnej i fizycznej, będącej wprowadzeniem do zajęć poprzez zabawę, grę dydaktyczną, krótkie ćwiczenie, jego zadaniem jest integrowanie grupy, tworzenie atmosfery,  w tym poczucia bezpieczeństwa. Daje to także możliwość wykorzystania pozawerbalnego sposobu komunikowania się poprzez prace m.in. z kalamburami czy tez stosowanie technik darmowych. Kolejnym krokiem będzie wprowadzenie materiału do dociekań.   W klasycznej lipmanowskiej wersji dociekań będzie to specjalny tekst filozoficzny przygotowany dla każdej  z grup (Lipman opracował materiały, na które składa się  siedem powieści oraz książki dla osoby prowadzącej zajęcia) w wersji profesor A. Pobojewskiej – dowolne teksty kultury (obrazy, zdjęcia, ikonografia, piosenka, itp.) - które mają prowokować do zadawania pytań, poszukiwać problemów natury filozoficznej i odpowiedzi. Po tej części następuje najważniejszy moment, czyli zbieranie pytań, problemów i zapisywanie ich na plakacie. Podawane pytania powinny mieć charakter ogólny i wykraczać poza treść materiału, odnosząc się do ważnych filozoficznych pojęć, jak istota sprawiedliwości, miłości, przyjaźni, dotyczyć konsekwencji czynów, życiowych wyborów, a przede wszystkim wynikać z tego, co nas zaskakuje, dziwi w przedstawionych sytuacjach.

Warto pogrupować pytania na zasadzie podobieństwa poruszanych zagadnień, będzie to jednocześnie kolejne ćwiczenie związane z selekcjonowaniem materiału. Wybór problemu do dyskusji następuje w sposób demokratyczny, najprościej poprzez głosowanie (można także stosować inne techniki), uwzględniając zasadę, że każda osoba może oddać tylko jeden głos. W trakcie rozmowy nie wolno odpowiadać, streszczając poglądy filozofów, należy odnosić się do własnych spostrzeżeń, refleksji, łącząc ogólne pojęcia ze sobą i swoimi doświadczeniami. Chodzi raczej o sformułowanie własnych poglądów i zderzenie ich z poglądami ,,wspólnoty dociekającej”. Bowiem w dociekaniach filozoficznych nie koncentrujemy się na poznawaniu historii filozofii, ale na rozwijaniu refleksyjnego myślenia poprzez dialog w grupie.

W ostatniej podsumowującej fazie prowadzący nie narzuca "prawidłowego" rozwiązania, bo takiego nie ma. Warto na tę okazje przygotować krótki wiersz, aforyzm, ciekawe spostrzeżenie filozoficzne, raczej otwierając niż zamykając dociekania, aby pozwolić wyjść grupie z zajęć z niedosytem i chęcią ciągłego poszukiwania. Prowadzący zajęcia musi być w tej sytuacji przygotowany na różne warianty, bowiem – jak to bywa w metodach twórczego myślenia - pracujemy na procesie i efekty zajęć mogą być zaskakujące. Można wtedy także oddać głos uczestnikom, którzy powiedzą o swoich doznaniach, zbiorą wnioski z dociekań, korzystając z szerokiego wachlarza dostępnych technik ewaluacyjnych.

Filozofia i wychowanie

Wykorzystanie dociekań filozoficznych niesie ze sobą wiele korzyści, ale przede wszystkim pełni funkcję wychowawczą, kształci osobiste kompetencje młodych ludzi, stawia na ich rozwój moralny, intelektualny i językowy. Ponadto przygotowuje do funkcjonowania w obywatelskim społeczeństwie. Wspólnota dociekająca bowiem jest mikroświatem, w którym ścierają się różne poglądy, pokazując, że każdy ma prawo być inny. Uczy się w ten sposób otwartości i tolerancji. Zakłada się także, że w każdym człowieku, od dzieciństwa, tkwi duży potencjał refleksyjności, który warto rozwijać i pielęgnować jako jedną z najważniejszych cech ludzi. Bo tylko dzięki temu możemy lepiej zrozumieć siebie, potem innych i tworzyć bardziej rozwinięte społeczeństwa.

Alina Płaziak-Janiszewska nauczycielka konsultantka ds. nauczania etyki i języka polskiego w ODN w Poznaniu