Kompetencje kluczowe. Ważne, potrzebne, niedoceniane?

Czego powinna uczyć szkoła? Jak poprawiać poziom edukacji? Jak powinny być opisane kompetencje młodego Europejczyka? Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania doprowadziło do sformułowania ośmiu kompetencji kluczowych opisanych w dokumentach Rady Europy.

- Proszę Państwa, w najbliższym miesiącu czeka nas badanie pod kątem realizacji kompetencji kluczowych w procesie dydaktycznym. – Dyrektor wyświetlił kolejny slajd z ośmioma punktami i zrobił przerwę, spodziewając się gwałtownych reakcji. Nic takiego nie nastąpiło. Dziwne, spodziewał się protestów. Spojrzał na swoich nauczycieli. Wyglądali jak zwykle. Trochę zmęczeni, trochę rozgadani, ale pogodni.
- Mają Państwo jakieś pytania?
I w tym momencie jedna ręka podniosła się do góry.

Zróbmy stopklatkę. Wrócimy jeszcze do tej sytuacji. I do pytania pana dyrektora, które zawisło w dziwnej próżni. W wielu oświatowych gremiach mówi się ostatnio dużo na temat jakości kształcenia, metod pracy, ale przede wszystkim celów, jakie ma spełniać proces uczenia i uczenia się w całym systemie edukacyjnym. Padają pytania o sensowność naszych – nauczycielskich działań i świadomość drogi, jaka rozpościera się przed uczniem oraz identyfikacji etapu, na którym w danym momencie znajduje się konkretny uczeń. To jest niezwykle ważne dla nauczycieli, rodziców, całych zespołów uczniowskich i każdego dziecka z osobna.

Zatem trochę historii

W 1999r. wchodzi w życie reforma oświaty, która zmienia nie tylko strukturę polskiego szkolnictwa, ale również filozofię myślenia o edukacji. Nowe podstawy programowe, zewnętrzne, porównywalne egzaminy oraz wymagania formułowane językiem umiejętności, a nie wyłącznie sprawdzanie wiedzy.

Jednocześnie w tym czasie w całej Europie dużo mówi się i pisze o potrzebie wspólnych edukacyjnych dążeń. Niezwykle ważne stało się pytanie: czego powinna uczyć szkoła, jak poprawiać poziom edukacji i jak powinny być opisane kompetencje młodego Europejczyka. Na posiedzeniu Rady Europy 23-24 marca 2000 r. w Lizbonie ustalono, że w obliczu postępującej globalizacji Unia Europejska staje przed nowymi wyzwaniami. Jednym z najważniejszych jest sformułowanie podstawowych umiejętności uzyskiwanych podczas uczenia się nie tylko w systemie szkolnym, ale i poza nim. I w ten właśnie sposób rozpoczęła się ożywiona dyskusja na temat Strategii Lizbońskiej. Przez kilka lat w wielu krajach europejskich intensywnie pracowały grupy ekspertów i w 2006 r. powstał opis pakietu kompetencji kluczowych ważnych w procesie uczenia się przez całe życie. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 18.12.2006 r. stało się faktem. I punktem odniesienia dla wielu publikacji i dokumentów w krajach członkowskich Unii.
„Kompetencje są definiowane w niniejszym dokumencie jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji. Kompetencje kluczowe to te, których wszystkie osoby potrzebują do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia.”[1] W dokumencie opisano osiem kompetencji:

1. Porozumiewanie się w języku ojczystym,
2. Porozumiewanie się w językach obcych
3. Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo – techniczne
4. Kompetencje informatyczne
5. Umiejętność uczenia się
6. Kompetencje społeczne i obywatelskie
7. Inicjatywność i przedsiębiorczość
8. Świadomość i ekspresja kulturalna

W świetle powyższych informacji oczywistym było podstawowe zadanie nauczyciela, które polegało na tworzeniu warunków służących wykształceniu u młodych ludzi postaw i nawyków do uczenia się przez całe życie, ustawicznego zdobywania nowych umiejętności, korzystania z różnych zasobów wiedzy, współpracowania z innymi i rozwiazywania problemów.

Szkolna praktyka

Świat się zmienia

Wydawać by się mogło, że kompetencje kluczowe definiowane dość szeroko, nie będą podlegały zmianom. Jednak w 2018 r. Rada Unii Europejskiej wydała nowe zalecenia w sprawie kompetencji kluczowych. Co było przyczyną sformułowania kolejnych rekomendacji? Otóż prowadzone badania, m.in. międzynarodowa ocena umiejętności uczniów (PISA) i Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych (PIAAC) wskazywały na wysoki odsetek nastolatków i dorosłych mających niewystarczające umiejętności podstawowe. „W 2015 r. co piąty uczeń miał poważne trudności w osiągnięciu wystarczającego poziomu umiejętności w zakresie czytania ze zrozumieniem, myślenia matematycznego lub rozumienia zjawisk przyrodniczych. W niektórych krajach (Unii) nawet co trzeci dorosły ma umiejętność rozumienia i tworzenia informacji oraz rozumowania matematycznego na najniższym poziomie. 44% ludności Unii ma niskie umiejętności cyfrowe a 19% nie ma ich wcale”[2] Stąd też powstała konieczność modyfikacja zapisów z 2006 r. Kompetencji nadal jest osiem:

1. Kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
2. Kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
3. Kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii;
4. Kompetencje cyfrowe;
5. Kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
6. Kompetencje obywatelskie;
7. Kompetencje w zakresie przedsiębiorczości;
8. Kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Uważnemu obserwatorowi z pewnością nie umknęły zmiany i inaczej rozłożone akcenty w powyższym zapisie. Pojawiła się nowa kompetencja w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, porozumiewanie się w języku ojczystym i w językach obcych nazwano wielojęzycznością, a kompetencje informatyczne zastąpione zostały szerszym pojęciem kompetencji cyfrowych.

I jeszcze raz szkoła

W kontekście tych zmian warto przytoczyć zapis z obowiązującej podstawy programowej, dotyczący najważniejszych umiejętności rozwijanych w ramach kształcenia ogólnego na poziomie szkoły podstawowej:

1. Sprawne komunikowanie się w języku polskim oraz w językach obcych nowożytnych;
2. Sprawne wykorzystywanie narzędzi matematyki w życiu codziennym, a także kształcenie myślenia matematycznego;
3. Poszukiwanie, porządkowanie, krytyczna analiza oraz wykorzystanie informacji z różnych źródeł;
4. Kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowanie
5. Rozwiązywanie problemów, również z wykorzystaniem technik mediacyjnych;
6. Praca w zespole i społeczna aktywność;
7. Aktywny udział w życiu kulturalnym szkoły, środowiska lokalnego oraz kraju.

Natomiast na poziomie ponadpodstawowym (liceum i technikum) zapis umiejętności zdobywanych przez uczniów w trakcie kształcenia ogólnego jest następujący:

• myślenie – rozumiane jako złożony proces umysłowy, polegający na tworzeniu nowych reprezentacji za pomocą transformacji dostępnych informacji, obejmującej interakcję wielu operacji umysłowych: wnioskowanie, abstrahowanie, rozumowanie, wyobrażanie sobie, sądzenie, rozwiązywanie problemów, twórczość. Dzięki temu, że uczniowie szkoły ponadpodstawowej uczą się równocześnie różnych przedmiotów, możliwe jest rozwijanie następujących typów myślenia: analitycznego, syntetycznego, logicznego, komputacyjnego, przyczynowo-skutkowego, kreatywnego, abstrakcyjnego; zachowanie ciągłości kształcenia ogólnego rozwija zarówno myślenie percepcyjne, jak i myślenie pojęciowe. Synteza obu typów myślenia stanowi podstawę wszechstronnego rozwoju ucznia;
• czytanie – umiejętność łącząca zarówno rozumienie sensów, jak i znaczeń symbolicznych wypowiedzi; kluczowa umiejętność lingwistyczna i psychologiczna prowadząca do rozwoju osobowego, aktywnego uczestnictwa we wspólnocie, przekazywania doświadczeń między pokoleniami;
• umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w językach obcych, zarówno w mowie,
  jak i w piśmie, to podstawowa umiejętność społeczna, której podstawą jest znajomość norm językowych oraz tworzenie podstaw porozumienia się w różnych sytuacjach komunikacyjnych;
• kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod
  i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowanie;
• umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym dbałość o poszanowanie praw autorskich i bezpieczne poruszanie się
  w cyberprzestrzeni;
• umiejętność samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania, rzetelnego korzystania ze źródeł;
• nabywanie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej pogłębiania;
• umiejętność współpracy w grupie i podejmowania działań indywidualnych.

Umiejętności te obowiązani są kształtować wszyscy nauczyciele na swoich przedmiotach,
z zachowaniem proporcji i zakresu treści wyznaczanych przez nauczany przedmiot. Projekty nadal realizuje się w szkole, nowe technologie są obecne praktycznie na każdym przedmiocie a przy ich zastosowaniu uczniowie mogą wykazać się kreatywnością i umiejętnością rozwiązywania problemów pracując w parach lub zespołach. Warto zatem często spoglądać na te zapisy, bo czasem mała zmiana w sposobie prowadzenia zajęć szkolnych może przynieść wielkie korzyści.

Pora zatem wrócić do spotkania rady pedagogicznej i pana dyrektora ogłaszającego nowe badanie.

- Na kiedy mamy być gotowi?
Dyrektor chrząknął znacząco. Aż tak łatwo? Niewiarygodne!
- Znają Państwo te zapisy?  Może je sobie omówimy?
Siedząca z przodu nauczycielka machnęła ręką. – Nie ma potrzeby. Na fejsie temat hula już od dawna. I na wielu webinariach są odnośniki, więc chyba każdy się orientuje. Na dobrą sprawę wszyscy uczymy zgodnie z tymi zapisami – odwróciła się koleżanek i kolegów. Potakiwali. Dyrektor nie potrafił ukryć zdumienia. I zadowolenia. Po raz kolejny go zaskoczyli. Chyba powinien częściej rozmawiać ze swoimi koleżankami i kolegami. No i do Internetu zajrzeć nie zawadzi. W końcu kompetencje cyfrowe same się nie wyszlifują, prawda?

Iwona Wysocka nauczyciel konsultant ds. edukacji humanistycznej w ODN w Poznaniu

Bibliografia:

1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. poz. 356, z 2018 r. poz. 1679, z 2021 r. poz. 1533 oraz z 2022 r. poz. 609 i 17
2. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 30.12.2006 r.
3. Zalecenie Rady Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 4.06.2018 r.
4. Sawiński J.P., Lizbońskie kompetencje kluczowe, Edunews, 20.06.2009 (dostęp: 24.11.2022)
5. Fundacja Szkoła Z Klasą: Kierunki rozwoju polskiej edukacji 2021 – 2027; 22.03.2021; szkolazklasa.org.pl

[1] Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej  z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 30.12.2006 r.

[2] Zalecenie Rady Unii Europejskiej  z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 4.06.2018 r.