Kiedy ocenianie wspomaga uczenie się?

Skuteczność nauczania staje się wyzwaniem, przed jakim staje dziś nauczyciel. Wsparciem może być ocenianie kształtujące. Wymaga ono przemodelowania sposobu prowadzenia lekcji oraz stałej interakcji z uczniami.

Fizyka uznawana jest za przedmiot trudny. Na realizację jego wymagań programowych przeznaczono niewielką liczbę godzin, co utrudnia utrwalanie wiadomości. Z pomocą przychodzi ocenianie kształtujące. Według tej koncepcji nauczyciel, realizując obowiązek oceniania bieżącego, uświadamia uczniowi stopień opanowania wiedzy, ale również udziela mu wskazówek do dalszej pracy i motywuje do robienia postępów. Monitorowanie pracy pozwala nauczycielowi dokładnie określić osiągnięcia uczniów.

Modyfikacji podlega też przebieg procesu dydaktycznego. Oznacza to podawanie na początku każdej lekcji celów edukacyjnych sformułowanych w języku ucznia i kryteriów sukcesu. W czasie podsumowania należy akcentować osiągnięcie postawionych celów. Każda wypowiedź ucznia powinna mieć określone kryteria sukcesu, zgodne z wymaganiami podstawy programowej, a ocena odpowiadać poziomowi spełnienia ich przez ucznia.

Tabela osiągnięć

Istotnym problemem jest przełożenie oceny w postaci informacji zwrotnej na semestralną lub całoroczną ocenę klasyfikacyjną. W przypadku fizyki podstawa programowa podzielona jest na części, zawierające wybrane zagadnienia z określonych dziedzin nauki. Mają one określone wymagania, dla których łatwo jest określić kryteria spełnienia. Poza wymaganiami przekrojowymi większość jest realizowana jednorazowo i może być sprawdzana w wyznaczonym czasie. Taki układ treści nauczania usprawnia proces planowania zajęć i sprawdzania wiedzy oraz umiejętności.

Specyfika ta pozwala na utworzenie prostej tabeli osiągnięć, w której można zestawić wymagania podstawy programowej ze stopniem ich osiągnięcia przez każdego ucznia. Jej zastosowanie ułatwia też przygotowanie adekwatnej informacji zwrotnej i umożliwia proste podsumowanie poziomu opanowania wiedzy i umiejętności. Narzędzie pozwala monitorować postępy poszczególnych uczniów i całych grup, a także podsumowywać osiągnięcia i ustalać ocenę klasyfikacyjną.

W ocenie semestralnej i końcowej należy też uwzględnić aktywność ucznia. Wpływa to na kształtowanie postawy poszukiwania wiedzy i dbania o własny rozwój.

Cele lekcji

Ważnym aspektem oceniania kształtującego jest formułowanie celów lekcji w języku ucznia, co pozwala pobudzić jego zainteresowanie i wspomaga samoorganizację procesu uczenia się. Jedną z efektywnych metod jest zapisanie celów lekcji w postaci pytań, na które uczniowie znajdują w trakcie zajęć odpowiedzi. Warto, by to właśnie uczniowie sformułowali pytania. Uzupełniamy je o zagadnienia, które nie zostały zauważone przez uczniów

Na początku lekcji można poprosić o wskazywanie niezrozumiałych dla uczniów pojęć, wspólnie je doprecyzować, odnosząc się do doświadczeń z dnia codziennego. Pojęcia również zapisujemy na tablicy. W ten sposób powstaje plan pracy na zajęcia oraz plan notatki dla uczniów.

W wielu wypadkach najkorzystniejsze jest pozostawianie uczniom możliwości samodzielnego poszukiwania odpowiedzi na pytania poprzez przeprowadzane w grupach doświadczenia. W każdej sytuacji warto pozwolić na zadawanie pytań i współpracę z innymi uczniami, czyli uczenie rówieśnicze. Stosowanie takich metod zwiększa zaangażowanie, pozwala na pokonanie jednej z podstawowych przeszkód w procesie uczenia się, jaką jest nuda.

Informacja zwrotna

Wprowadzenie oceny bieżącej jako informacji zwrotnej ma również inne skutki: uczniowie otrzymują wiadomość o sposobie uczenia się i mogą dokonać jego modyfikacji. Aby wzmocnić ten efekt, warto zastosować metodę ankiety po sprawdzianie. Oto przykład takiego działania. Oddając sprawdzone, ale nieocenione jeszcze prace, proszę o zapisanie na osobnej kartce informacji. Pytam o czas poświęcony na uczenie się przed sprawdzianem, przyjęte metody, przyczyny niepowodzeń na sprawdzianie, np.: brak uwagi, brak wiedzy i umiejętności i niezrozumienie polecenia lub brak czasu. Proszę również o dokonanie oceny własnych umiejętności. Swoją ocenę opisową oddaję uczniom na kartkach z wypełnioną przez nich ankietą. Dzięki systematycznemu badaniu obserwuję, czy zwiększa się paleta metod uczenia się, poprawia uwaga na lekcjach i czas przygotowania do sprawdzianu jest efektywny.

Kolejnym istotnym skutkiem wprowadzenie oceniania opisowego jest zmniejszenie lęku przed sytuacją sprawdzania wiedzy, zwłaszcza przed negatywną oceną. Fizyka postrzegana jest jako przedmiot trudny, co bardzo często skutkuje nasileniem stresu w czasie sprawdzianów i obniża wyniki.

Zastąpienie stopni informacją zwrotną pokazuje uczniom, że mają osiągnięcia. Nawet najsłabsi czują, że coś potrafią i bardziej się mobilizują. Znika lęk przed oceną niedostateczną, bo wszyscy dostają szczegółowe informacje dotyczące szansy na uzyskanie lepszej oceny. Informacja zwrotna nie jest również łatwa do bezpośredniego porównania, co ogranicza negatywne skutki zjawiska rywalizacji.

Autonomia uczniów Dodatkowym efektem zastosowania oceniania kształtującego może być uzyskanie większego stopnia samodzielności pracy uczniów. Było to szczególnie istotne w czasie nauczania zdalnego, gdy problemem okazało się korzystanie przez uczniów z zewnętrznych źródeł wiedzy. Zjawisko to wynikało przede wszystkim z dążenia do uzyskiwania jak najlepszych ocen cząstkowych. Tymczasem stosując ocenianie kształtujące i wprowadzając zadania wymagające zastosowania wiedzy, otrzymujemy więcej prac w pełni samodzielnych. Uczniowie, nie obawiając się złej oceny, a wiedząc, że zawsze otrzymają wsparcie, w większości starali się sami udzielać odpowiedzi. Rzadkością były prace pochodzące z Internetu lub podręcznika. Docenianie samodzielności uczniów i wskazywanie zadań rozwiązywanych niesamodzielnie ograniczyło to zjawisko.

Fizyka postrzegana jest jako przedmiot trudny, co bardzo często skutkuje nasileniem stresu w czasie sprawdzianów i obniża wyniki. Ocenianie kształtujące neutralizuje reakcje lękowe.

Trud wdrażania

Poza korzyściami związanymi z wprowadzeniem oceniania kształtującego na lekcjach należy też zwrócić uwagę na zagrożenia związane z taką innowacją. Uczniowie i ich rodzice nie są przyzwyczajeni do otrzymywania jedynie ocen opisowych – szczególnie na początku pojawiają się pytania o stopień, bo nie zawsze łatwo jest zrozumieć kryteria wystawiania ocen. Rodzice wyrażają zaniepokojenie dotyczące poziomu wiedzy ich dzieci, ponieważ nie potrafią przełożyć oceny opisowej na wynikającą z nich ocenę sumującą na semestr. Obawiają się, że ich dzieci będą mieć braki w wiedzy potrzebnej na kolejnych etapach edukacji. Dla nauczyciela oznacza to poświęcenie czasu na przekazywanie wielu informacji dotyczących metody oceniania kształtującego.

Problemem w praktyce szkolnej może być też czas potrzebny na wprowadzenie oceniania opisowego. Niewątpliwie wpisanie oceny cyfrowej w dzienniku jest prostsze i zajmuje znacznie mniej czasu. Warto jednak pamiętać, że zastosowanie jedynie ocen cyfrowych nie wystarcza do spełnienia kryteriów oceniania opisanych w przepisach oświatowych. Od nauczyciela wymagane jest uzasadnienie oceny i udostępnienie takiego uzasadnienia uczniom i ich rodzicom. Ocenianie opisowe, będące istotnym elementem oceniania kształtującego można więc potraktować jako rozszerzenie i realizację praktyczną tego wymogu.

Leszek Olpiński nauczyciel fizyki, informatyki i etyki w Szkole Podstawowej nr 27 im. Stefana Czarnieckiego w Poznaniu