Przeciwdziałanie szkolnej fobii

W trudnej sytuacji znaleźli się uczniowie, którzy po okresie nauki zdalnej wrócili do sal szkolnych. Psycholodzy mówią o narastających trudnościach emocjonalnych. Jak budować odporność podopiecznych?

Od ponad roku wszyscy znaleźliśmy się w trudnej psychicznie sytuacji. Przez ostatnie miesiące musieliśmy zmienić nasz sposób funkcjonowania nie tylko w pracy, ale również w domu. W szczególnie trudnej sytuacji zostały postawione dzieci oraz młodzież, kiedy po okresie nauki zdalnej trzeba było wrócić do sal szkolnych. Psycholodzy alarmują, iż wzrasta liczba dzieci z trudnościami emocjonalnymi, takimi jak: obniżenie nastroju czy zaburzenia lękowe, w tym coraz częstsza fobia szkolna. W czasie pandemii pojawiły się bowiem dodatkowe obciążenia psychiczne, które u osób wysoko wrażliwych przyczyniają się do wystąpienia napadów paniki, nerwic lękowych czy nadmiernej czujności na symptomy chorobowe (swoje i najbliższych). Ze względu na ograniczoną zdolność do budowania rezyliencji u dzieci i młodzieży, zaobserwować można nieadaptacyjne formy radzenia sobie z sytuacjami trudnymi wśród uczniów. Należą do nich nagłe zmiany w zachowaniu (na przykład nadmierna aktywność przeplatająca się z apatią) czy zachowania autoagresywne (przybierające różne formy samookaleczania się).

Znaczenie symptomów

U dzieci w młodszym wieku szkolnym charakterystycznym objawem trudności w radzeniu sobie ze stresem jest ogólny niepokój i apatyczność, drażliwość, kłopoty z koncentracją na lekcjach oraz agresywne zachowanie. U nastolatków charakterystyczne są natomiast zachowania buntownicze i prowokacyjne, myśli samokrytyczne oraz odczucia beznadziei i lęk przed planowaniem przyszłości. Dodatkowo pojawić się mogą nieokreślone dolegliwości bólowe, kłopoty z koncentracją, zachowania ryzykowne oraz ogólne rozdrażnienie, apatia czy poczucie wyobcowania. W niektórych sytuacjach warto zwrócić się o pomoc do specjalistów, którzy oferują różne formy profesjonalnego wsparcia. Do tego grona zaliczyć można: pedagoga/pedagoga specjalnego, interwenta kryzysowego, psychologa, psychoterapeutę oraz psychotraumatologa.

Niepokojące jest również powszechne już zjawisko wypalenia u dzieci i młodzieży, które objawia się chronicznym zmęczeniem, problemami ze snem, z różnorodnymi bólami psychosomatycznymi czy utratą zainteresowań (a u dzieci regresem w rozwoju). Do tego dochodzą takie objawy, jak zaburzenie rytmu dnia i nocy, zaniechanie troski o higienę osobistą oraz niechęć do podejmowania wysiłku. Dlatego tak ważna jest postawa nas dorosłych – wejście w rolę silnego lidera, który będzie stanowił oparcie dla innych i stworzy klimat bezpieczeństwa oraz życzliwości, zarówno w domu, jak i w szkole.

Racjonalne reguły Aby być oparciem dla innych w trudnych sytuacjach, w pierwszej kolejności powinniśmy zapanować nad własnymi emocjami oraz myślami i zadbać o swój dobrostan. Warto zadać sobie następujące pytania: Czy czasem nie narzucam sobie zbyt wielu obowiązków, przez co zaniedbuję sen i regenerację?, Czy należycie troszczę się o swoje potrzeby, o kondycję psychiczną i fizyczną?; Czy w sytuacji dużego stresu nie mam tendencji do wracania do porzuconych nałogów czy niezdrowych nawyków? Autorefleksja dotycząca nas samych jest niezwykle potrzebna, dzięki niej potrafimy wyłapać pierwsze sygnały nadmiernego obciążenia psychicznego. Należy też pamiętać o tym, że to, jak my, dorośli, reagujemy (jak sami się zachowujemy w określonych sytuacjach), ma ogromny wpływ na dzieci i na ich stan psychiczny. Dlatego też powinniśmy przestrzegać następujących zasad w sytuacji nagromadzenia się wielu sytuacji trudnych:

1.  Nie skupiajmy uwagi wyłącznie na zagrożeniach (wtedy nie zarażamy lękiem innych i nie tworzymy atmosfery strachu), zamiast tego wysyłajmy innym komunikaty wspierające i budujące nadzieję.
2. Prowadźmy względnie normalny tryb życia (ponieważ stały rytm dnia i rutyna dają poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności sytuacji).
3. Skupiajmy się na tym, co najważniejsze w pracy z dziećmi i młodzieżą – na budowaniu pozytywnej, bliskiej relacji opartej na poczuciu bezpieczeństwa i spokoju.
4. Opracujmy plan działania i rozsądną organizację czasu pracy – z uwzględnieniem przerw na odpoczynek i relaks; ustalmy też czytelne zasady funkcjonowania w klasie szkolnej i realizujmy jak najwięcej aktywnych i ciekawych dla uczniów form pracy na lekcji.
5. Zapewnijmy wsparcie i poczucie bezpieczeństwa naszym uczniom, wprowadzając (np. w formie zabaw czy rytuałów klasowych) akceptowalne sposoby odreagowania negatywnych emocji oraz sposoby na uspokojenie/relaksację.

Mądre poradniki

Godna polecenia jest książka Małgorzaty Taraszkiewicz Jak wspierać dzieci w kryzysie?, w której znajdziemy wartościowe propozycje działań. Pewne zaproponowane rozwiązania obejmujące relację: Rodzic – Dziecko śmiało można przenieść do klasy szkolnej. Jako nauczyciele możemy ustanowić w tygodniu:

• Nadzwyczajny Dzień Spokoju – w tym dniu zabronione jest narzekanie, marudzenie, płacz, itp. Wskazane jest natomiast obdarowywanie dobrym słowem, robienie dobrych uczynków, wspólne aktywności (takie jak gry i zabawy na świeżym powietrzu).
• Dzień Uważności na Innych – pomaganie innym (nie tylko rówieśnikom z klasy).
• Dzień Uważności na Siebie – m.in. zabawy skoncentrowane na doznaniach płynących z różnych zmysłów, sesja oddychania przeponowego, trening
• Dzień bez komputera i smartfona – raz w tygodniu warto zrobić sobie taki „detoks” od nowych technologii.

Przywracanie równowagi psychicznej po trudnych przeżyciach emocjonalnych to długi proces. Warto zatem uczyć dzieci od najmłodszych lat odpowiednich zachowań w sytuacjach kryzysu. Budowanie siły wewnętrznej i odporności psychicznej to zadanie całożyciowe dla każdego z nas. W obecnej sytuacji zmuszeni jesteśmy bowiem funkcjonować w nowej rzeczywistości – w warunkach niepewności i ciągłych zmian.

Pomocny w pracy nad sobą może okazać się poradnik autorstwa Schirladi Glenn R. Siła rezyliencji. Jak poradzić sobie ze stresem, traumą i przeciwnościami losu?. Wykorzystując zawarte w tej książce liczne ćwiczenia, lepiej poradzimy sobie w sytuacji obciążenia i nadmiernego stresu. Nieocenioną wartością książki jest prowadzenie czytelnika przez różne formy aktywnego radzenia sobie z presją czy poczuciem porażki, poprzez techniki regulowania pobudzenia, wzmacniania własnej wartości czy przyjmowania postawy realistycznego optymizmu.

Natomiast dla rodziców nastolatków oraz dla nauczycieli pracujących z młodzieżą polecam książkę L. Hayes oraz J. Ciarrochi Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapie akceptacji i zaangażowania oraz psychologię pozytywną. Elastyczność psychologiczna, szeroko omówiona w tej książce, może okazać się w najbliższej przyszłości jedną z kluczowych umiejętności pozwalających szybko adoptować się do zmian i właściwie reagować na przeciwności losu. Jest gwarancją pełni życia przy zachowaniu świadomości rozlicznych ograniczeń.

Rozwoju tej właśnie umiejętności sobie i Państwu życzę!

dr Matylda Pachowicz doktor nauk społecznych, pedagog specjalny, wykładowca akademicki, tutor, trener dla rodzin zastępczych i adopcyjnych