Szukanie nowej perspektywy poznawczej

Proponowane techniki z powodzeniem mogą służyć rozwijaniu otwartości poznawczej, kreatywności, myślenia krytycznego, a także pogłębienia samopoznania. Są efektywne, bo wielostronnie angażują uczniów.

Wiele już napisano w literaturze pedagogicznej na temat metod i technik pracy, wykorzystywanych na co dzień w szkole. Często przenikają do edukacji ze sfery biznesu, jak choćby disign thinking czy analiza SWOT. Niektóre z nich stanowią wariacje jednej strategii, eksponując różny kontekst oraz różne zastosowanie. Przykładem takich narzędzi są te, w których zastosowano strategię wchodzenia w role.

Twórcza ekspresja

W założeniu Douga Buehla technika ta ma kształcić przede wszystkim umiejętności pisania poprzez przyjęcie punktu widzenia osoby innej niż uczeń czy uczennica w trakcie analizy tekstów kultury, materiałów źródłowych czy podręcznikowych na różnych przedmiotach realizowanych w szkole. Skrót RAFT został przetłumaczony jako:

R – Rola pisarza (Kim jesteś?)

A – Adresat (Dla kogo piszesz?)

F – Forma tekstu (Jaką formę przyjmuje tekst?)

T – Temat (O czym piszesz?)[1]

W przypadku pracy z mitem o Orfeuszu w pierwszej kolejności warto przeprowadzić z uczestnikami i uczestniczkami zajęć burzę mózgów i zastanowić się nad rolami, które mogliby przyjąć. Mogłoby to wyglądać tak:

• rola pisarza: Orfeusz, Eurydyka, Persefona, Charon, żmija, łódka, lira, łzy, dziennikarz;
• adresat: bóg olimpijski (np. Zeus), słońce, współczesny artysta, youtuber, Eurydyka, żmija, autor mitu, uczeń/uczennica;
• forma: strona www, e-mail, SMS, ogłoszenie, list, piosenka, kartka z pamiętnika, zaproszenie, mowa pożegnalna, lament, skarga, donos;
• temat: Sztuka w życiu człowieka, Moc miłości, Podróż w czasie i przestrzeni, Okrucieństwo bogów, Bunt człowieka, Śmierć jako tabu, Ludzkie ograniczenia, Walka o prawa człowieka, Wycieczka po Styksie, Śmierć Eurydyki, Mapa krainy śmierci, itp.

Autor techniki proponuje zestawienie powyższych przykładów w formie tabeli, a następnie wspólny wybór jednej lub kilku ról w zależności od tego, na czym chcemy się skoncentrować podczas zajęć (poza kształceniem umiejętności pisania). Można pójść także inną drogą – po wypisaniu na pojedynczych kartkach ról, adresatów, form tekstów i tematów wrzucić je do oznaczonych literami skrótu czterech kubków, a następnie losować. Wtedy o zadaniu zdecyduje przypadek, na przykład uczeń/uczennica napisze z perspektywy Eurydyki skargę na ludzkie ograniczenia skierowaną do youtubera. Poza zaskoczeniem, które jest nieodzownym elementem zabawy, ćwiczenie będzie miało charakter twórczej ekspresji.

Przygotowując się do pisania pracy, warto także skorzystać z rad Douga Buehla, czyli przemyśleć rolę, zastanawiając się nad cechami charakteru, postawami, wydarzeniami, które miały wpływ na postać z perspektywy, której pisze się tekst, ale także zadać kilka pytań sobie jako osobie piszącej, np. o stosunek do wybranej postaci (emocje, wątpliwości, wspólne cechy i różnice między mną a postacią, itp.).

Pogłębienie roli

Wchodzenie w role jest także podstawowym sposobem pracy w dramie. W większości jej technik uczestnik/uczestniczka przyjmuje na siebie cechy jakiejś postaci (fikcyjnej, historycznej, rzeczywistej) lub zwierząt, roślin, obiektów nieożywionych.

W ich imieniu wypowiada się oraz wykonuje działania. Co charakterystyczne (w przeciwieństwie do roli teatralnej), robi to w sposób spontaniczny, nie trenując wcześniej swojego wystąpienia, ponieważ istotą tej techniki jest przeżycie fikcyjnej sytuacji oraz refleksja, jak to jest być np. starym człowiekiem, dzieckiem bez butów w zimie, osobą zagubioną w nieznanym mieście, rybą w brudnej rzece. Rozwijając sytuację dramową, wprowadza się kolejne elementy, czyli konflikt (zewnętrzny albo wewnętrzny). I tak zagubiona osoba może pochodzić z innego kraju, wyróżniać się kolorem skóry, co powoduje u przechodniów skrajne reakcje: od współczucia do agresji. Można także wcześniej doprecyzować cechy postaci (brak znajomości języka, zabrudzone ubranie, nieporadność czy pewność siebie, itp.). Oczywiście, wiele zależy od doświadczenia uczniów i uczennic. Podstawowe pytanie, jakie zada sobie prowadzący/prowadząca, brzmi: Jak pogłębić rolę? Posłużą do tego różne techniki, np. obraz, stop-klatka, zdjęcie, rzeźba (to tylko wybrane) komponowane poprzez ruch, interakcje, działanie. Po uchwyceniu jakiegoś szczególnego momentu następuje zatrzymanie uczestników/uczestniczki, co daje czas na refleksję oraz odpowiedź na pięć podstawowych pytań, które odnoszą się do coraz bardziej skomplikowanych poziomów zrozumienia i świadomości:

Praca z wykorzystaniem ról jest jedną z najbardziej wartościowych strategii. Podczas utożsamiania się z postaciami obok racjonalnego myślenia włączamy emocje, wyobraźnię, ciało, odnosząc wiedzę do JA.

• Co teraz robisz? (pytanie o czynności)
• Dlaczego to robisz? (pytanie o przyczynę)
• W jakim celu to robisz? (pytanie o motywację)
• Skąd wiesz, że należy tak robić? (pytanie o wzory postępowania)
• Jak jest twoja filozofia życiowa? (pytania o filozofię) [2].

Dana rola może być powtarzana przez każdą osobę w grupie, dzięki temu zostaną pokazane różne punkty widzenia, różne rozwiązania problemu.

Punkty widzenia

Podobną strategię wykorzystuje technika zwana Kręgiem punktów widzenia (Circle of viwpoints)[3]. Stosuje się ją do dyskusji nad kontrowersyjnym tematem, dylematem czy do analizy i interpretacji dzieł sztuki.

Uczniowie i uczennice w początkowej fazie zajęć w trakcie burzy mózgów poszukują perspektyw, z których mogliby spojrzeć na zagadnienie. Następnie wybierają jedną z ról, by eksplorować temat za pomocą techniki niedokończonych zdań: Myślę o… Sądzę, że…,  Z mojego punktu widzenia… Uczniowie i uczennice są zachęcani do przyjrzenia się problemom z wielu pespektyw i do uświadomienia sobie, że ludzie dostrzegają i interpretują te same rzeczy różnie. 

Praca z wykorzystaniem ról jest jedną z najbardziej wartościowych strategii. Podczas utożsamiania się z postaciami, sytuacjami obok racjonalnego myślenia włączamy emocje, wyobraźnię, ciało, ponadto odnosimy wiedzę do JA, czując, że bohaterowie i ich historie dotyczą także nas. W czasach nadmiaru informacji i bodźców wchodzenie w role stanowi przykład kanalizowania uwagi na przeżywaniu, refleksji, obserwacji, słuchaniu siebie i innych. To nie tylko narzędzia służące do zaangażowania uczniów i uczennic, a także droga do efektywnej nauki. Ponadto dają możliwość rozwijania najważniejszych kompetencji XXI wieku: komunikacji, kreatywności, krytycznego myślenia i współpracy. Bo dzisiaj już nie można posiąść wiedzy, można co najwyżej poszukiwać narzędzi pomocnych w rozumieniu siebie, innych i świata, który jest wieloaspektowy, różnorodny i zmienia się na naszych oczach.

Alina Płaziak-Janiszewska nauczycielka konsultantka ds. nauczania etyki i języka polskiego w ODN w Poznaniu

Bibliografia

Buehl D., Strategie aktywnego nauczania, czyli jak efektywnie nauczać i uczyć się skutecznie, tłum. B. Piątek, Kraków, 2004.

Dziedzic A., Pichalska J., Świderska E., Drama na lekcjach języka polskiego, Warszawa, 1992.

Circle of Viewpoints: http://pz.harvard.edu/resources/circle-of-viewpoints (dostęp 5.01.2022 r).

[1] Buehl D., Strategie aktywnego nauczania, czyli jak efektywnie nauczać i uczyć się skutecznie, tłum. B. Piątek, Kraków 2004, s. 136.

[2] Dziedzic A., Puchalska J., Świderska E., Drama na lekcjach języka polskiego, Warszawa 1992, s. 21.

[3] Opracowane na podstawie: Circle of Viewpoints, dostęp online: http://pz.harvard.edu/resources/circle-of-viewpoints, (dostępny online 5.01.2022 r.).