Myślenie krytyczne w edukacji przyrodniczej

Codziennie narażeni jesteśmy na nieustanny przepływ informacji. Bardzo ważne staje się odróżnianie faktów od opinii, prawdy od manipulacji. Skutecznym narzędziem jest myślenie krytyczne, traktowane jako główny cel edukacyjny.

Istnieje kilka modeli myślenia krytycznego. Jeden z nich – pedagogiczny kładzie nacisk zarówno na przekazanie podstawowych umiejętności intelektualnych (np. interpretacja czy analiza), jak i kształcenie w uczniu postaw, takich jak uczciwość, otwartość czy odwaga intelektualna. Myślenia krytycznego można się nauczyć i rozwijać je w różny sposób – przede wszystkim poprzez zadawanie pytań. W ostatnich latach stworzono wiele narzędzi myślowych, np. narzędzia teorii ograniczeń TOC (chmurka, gałąź, drzewko ambitnego celu) czy „schematy myślenia krytycznego”, stworzone na Uniwersytecie Harvarda.

Opisano ponad pięćdziesiąt schematów myślenia krytycznego. Nie wszystkie można zastosować w szkolnej edukacji, ale trafnie dobrane pozwalają uczniom indywidualnie lub w grupach badać, dokumentować, kierować swoim procesem myślowym. Zadaniem nauczyciela jest baczna obserwacja i ewentualnie korygowanie aktywności poznawczej uczniów.

Chciałabym szczególnie zarekomendować narzędzia, które świetnie sprawdziły się na zajęciach przyrodniczych w szkole podstawowej.

Widzę – Myślę – Zastanawiam się

W tym schemacie uczniowie:

Krok 1. Obserwują, co widzą na obrazku/zdjęciu?

Krok 2. Dzielą się swoją opinią.

Krok 3. Mówią, co ich zastanawia, czego jeszcze chcieliby się dowiedzieć.

Tę strategię z powodzeniem można wykorzystać zarówno w klasach młodszych, jak i starszych. Mój pomysł zastosowania jej polegał na tym, że na lekcji przyrody w klasie IV, kiedy omawialiśmy różne niebezpieczne sytuacje, z jakimi może spotkać się człowiek, przedstawiłam uczniom zdjęcie krajobrazu z widoczną na niebie błyskawicą. Zadaniem uczniów była odpowiedź na pytania: Co widzą? Z czym kojarzy im się pokazane zjawisko? Czego na ten temat jeszcze chcieliby się dowiedzieć?

Myśl – Kombinuj – Badaj

Schemat ten pozwala uczniom na wykorzystanie posiadanej już wiedzy, pobudza ciekawość i zachęca do większej dociekliwości. Można go zastosować zarówno na lekcji powtórkowej, jak i podczas wprowadzania nowego tematu.

Krok 1. Nauczyciel stawia pytanie do wprowadzanego zagadnienia.

Na przykład na lekcji biologii w klasie VI zapytałam: Dlaczego ryby mają różne kształty?, a następnie: Jak ryby wykorzystują swoje kształty?

Krok 2. Uczniowie mówią, co ich zaciekawiło w temacie.

Krok 3. Zastanawiają się, co warte jest zgłębienia.

Początek – środek – koniec

Nauczyciel podaje uczniom początek, środek lub koniec jakiejś historii/zdarzenia/opisu zjawiska, a uczniowie uzupełniają brakujące elementy.

Przykładowym zastosowaniem będzie np. pokazanie uczniom na lekcji geografii schematu podwodnego trzęsienia ziemi (początek), a dzieci będą miały za zadanie dopisać, co się dalej stanie (środek) i jakie będą tego konsekwencje (koniec).

Opisano ponad pięćdziesiąt schematów myślenia krytycznego. Trafnie dobrane pozwalają uczniom indywidualnie lub w grupach badać, dokumentować i kierować swoim procesem myślowym.

Double – Bubble

Schemat polega na wskazaniu części wspólnych oraz różnic w omawianych zjawiskach.

Można go zastosować np. na lekcji biologii przy porównywaniu ptaków i ssaków.

3 – 2 – 1 MOST

To uniwersalny schemat do zastosowania na różnych przedmiotach i przy wielu tematach.

Krok 1. Uczniowie zapisują trzy skojarzenia z omawianym zagadnieniem.

Krok 2. Zapisują dwa pytania związane z tematem/problemem.

Krok 3. Formułują metaforę do omawianego pojęcia czy zagadnienia.

Drabina metapoznania

Jest to strategia przydatna w ewaluacji zajęć. Ważna w uświadamianiu uczniom procesu edukacji i odpowiedzialności za niego. Uczeń odpowiada na pytania:

1. Czego się nauczyłam/-em?
2. Jak się nauczyłam/-em?
3. Po co się nauczyłam/-em?
4. W jakiej sytuacji mogę to wykorzystać?

Wszystkie schematy myślenia krytycznego pobudzają i angażują uczniów do pracy. Zdają też egzamin podczas nauczania zdalnego. Pomocnym narzędziem w zastosowaniu przedstawionych strategii myślenia krytycznego jest padlet, który można uczniom udostępnić z wcześniej przygotowanymi pytaniami. Wypowiedzi na tego rodzaju forum ośmielają uczniów do ciekawych i kreatywnych odpowiedzi i pomysłów. Efektywna jest też praca zespołowa w grupach (pokoje w MS TEAMS).

Myślenie krytyczne powinno być rozwijane i stymulowane na wszystkich etapach edukacji, ponieważ stanowi postawę umożliwiającą rozwiązywanie problemów w przemyślany sposób.

Monika Skotnicka-Stróżyk nauczycielka przyrody, biologii i geografii w Szkole Podstawowej im. Marii Dąbrowskiej w Kaźmierzu

Bibliografia

Czaja-Chudyba I., Myślenie krytyczne w ujęciu psychopedagogicznym — w kierunku poznawczej samodzielności i odpowiedzialności jednostki, „Argument”, Vol. 10 (2/2020) pp. 289-314.

Friedrich W., Sikora J., Wspieranie krytycznego myślenia jako cel w edukacji specjalistycznej z zakresu psychologii, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika”, T. 25, 2016, s. 175-185.

Kalbarczyk T., Nauka krytycznego myślenia, „Analiza i Egzystencja”, 25/ 2014.

Wandke A., Myślenie krytyczne jako kompetencja kluczowa w edukacji na przykładzie narzędzia TOC – gałęzi logicznej, [w:] Perspektywy i wyzwania współczesnej edukacji, red. E. Chodźko, M. Śliwa, Lublin 2019. http://bc.wydawnictwo-tygiel.pl/ (dostęp: 10.08.2021)

Portal www.mysleniekrytyczne.edu.pl