Rozmowa doradcza

Dynamika rozwoju życia społecznego i gospodarczego i zwiększające się wymagania na rynku pracy sprawiają, że wybór kierunku kształcenia, a w przyszłości miejsca pracy, stają się coraz większym problemem.

W warunkach edukacji szkolnej eksperckie wsparcie dają uczniowi doradcy zawodowi.

Ich zadanie polega na towarzyszeniu uczniowi w przełomowych momentach życiowych, takich jak np. zmiana szkoły czy wybór zawodu. Rozmowa doradcza nie jest jednorazowym aktem udzielenia pomocy, ale długotrwałym procesem, w czasie którego doradca proponuje uczniowi pracę nad sobą i otoczeniem.

Osoba zgłaszająca się do doradcy nie zawsze otwiera się i nawiązuje z nim bezpośredni kontakt i w takim samym stopniu włącza się w rozwiązanie problemu. Na zróżnicowanie rozmów doradczych wpływa więc specyfika problemów ucznia, który przychodzi do doradcy w różnych fazach życia. Warto zatem mieć świadomość różnych etapów podejmowania decyzji edukacyjno-zawodowych przez ucznia:

Procedury rozmowy

Do prowadzenia rozmowy doradczej potrzebne jest zapewnienie uczniowi i doradcy odrębnego pomieszczenia, w którym nikt poza osobami zainteresowanymi nie przebywałby. Planując system pracy, trzeba dokonać podziału na usługi doradztwa grupowego i indywidualnego. Należy pamiętać o określeniu potencjalnego czasu przeznaczonego na rozmowy doradcze (liczba godzin w miesiącu i roku szkolnym) oraz ustaleniu godzinowego grafiku spotkań. Warto również zadbać o upowszechnienie informacji dotyczących możliwości uczestniczenia w spotkaniu doradczym.

Indywidualne rozmowy doradcze należy dokumentować formularzem o takim samym schemacie dla wszystkich uczniów. Umieszczamy w nim informacje osobowe, notatkę, czy uczeń korzystał wcześniej z pomocy doradcy, dane dotyczące przebiegu edukacji, zainteresowań i umiejętności, systemie wartości, preferencji edukacyjnych i zawodowych, planów oraz marzeń ucznia, a także sytuacji życiowej. Rozpisujemy podjęte działania, uwzględniając zastosowane narzędzia diagnostyczne.

Ujednolicona dokumentacja jest pomocna w sytuacji, gdy następuje zmiana doradcy w szkole.

Proces doradzania jest dzielony na etapy: przygotowania; budowania kontaktu, precyzowania oczekiwań ucznia, podążania za jego potrzebami, poszukiwania rozwiązań, tworzenia planu działania i poszczególnych kroków do realizacji, wzbudzania motywacji i gotowości do zmiany. Poszczególne elementy wzajemnie się przenikają, tworząc spójną całość.

Budowanie kontaktu

Spotkanie z uczniem zaczyna się od stworzenia przyjaznej atmosfery zbudowania kontaktu i określenia zasad współpracy.

Tworzenie kontraktu doradczego, opartego na 5 krokach J. Enrighta, porządkuje rolę odpowiedzialności ucznia w procesie doradczym i wyjaśnia obowiązujące zasady. Kroki te obejmują:

1. Uznanie, że wejście w sytuację doradczą jest świadomym wyborem ucznia.
2. Ustalenie rzeczywistego problemu i określenie jego istoty.
3. Analiza rozwiązania problemu.
4. Upewnienie się, że uczeń zna rolę doradcy w procesie doradczym.
5. Dyskontowanie wtórnego zysku (świadomość konsekwencji zmian).

Zbieranie informacji

Kolejnym etapem rozmowy jest zebranie informacji o sytuacji ucznia na podstawie przeprowadzonego wywiadu. Doradca zawodowy w swojej pracy stosuje różne techniki i metody, które przyczyniają się do tego, że jest skuteczny w swoich działaniach. Do pogłębienia wywiadu stosuje odpowiednio sformułowane pytania otwarte, wymagające:

• parafrazowania wypowiedzi, np.: Czy dobrze Cię zrozumiałem?, Sądzisz, że…?
• klaryfikowania, np.: To nie jest dla mnie jasne. Czy mógłbyś powtórzyć?, Potrzebuję więcej informacji. Możesz coś dopowiedzieć?
• odzwierciedlenia uczuć, np.: Czujesz, że …?, Jest ci miło, gdy…?
• obserwowania, np.: Widzę, że gdy mówisz o rodzinie, jesteś zdenerwowany. Co to oznacza?
• stymulowania do działania, np.: Co możesz zrobić inaczej, aby przybliżyć się do podjęcia decyzji?

Pytań zamkniętych używamy w celu uzyskania konkretnej informacji, przejścia do innego tematu, ograniczenia wypowiedzi osób o dużej potrzebie mówienia. Należy pamiętać, by w trakcie wywiadu nie stawiać hipotez i nie analizować przedwcześnie problemu.

Definiowanie problemu

Na podstawie wywiadu dokonuje się analizy właściwego problemu i sprawdza, czy jest on zgodny z dylematem deklarowanym przez radzącego się na początku rozmowy. Czasami przeanalizowanie problemu wymaga wyjaśnienia innych kwestii lub użycia psychologicznych narzędzi diagnostycznych czy też dłuższych mediacji z rodzicami. W takiej sytuacji można zasugerować uczniowi skorzystanie z pomocy np. poradni psychologiczno-pedagogicznej, pamiętając, że w przypadku osoby niepełnoletniej rodzice muszą być o tym poinformowani. Analizując problemy i poszukując rozwiązań, doradca i uczeń mogą wykorzystać w swojej pracy techniki twórczego myślenia. Jedną z nich jest technika map myśli. W ich centralnym punkcie znajduje się zagadnienie do rozwiązania. Od niego odchodzą gałęzie prezentujące szczegółowe rozwiązania, co pozwala na uporządkowanie informacji o umiejętnościach, zainteresowaniach i działaniach związanych z wyborem szkoły. W zmianie nastawienia do problemu oraz bardziej świadomego postrzegania swoich zachowań i wyborów pomocna może być technika kapeluszy myślowych, stworzona przez Edwarda de Bono. Technika „sześć kapeluszy” zmienia sztywne trzymanie się określonego stanowiska w danej sprawie, bo pozwala na alternatywne spojrzenie na problem z wielu punktów widzenia.

Plan i cel działania

Podstawą dobrego planowania jest właściwe określenie celu. Pomocna może być w tym zasada SMART, która określa, jakie warunki powinien spełniać (tzn. być: specyficzny – jasno sformułowany i konkretny; mierzalny, tj. po czym poznamy, że został osiągnięty; ambitny, tj. powiązany z misją życiową; realistyczny, tj. osiągalny; terminowy, tj. określony w czasie). Planowanie może dotyczyć również celów rozmieszczonych w różnej perspektywie czasowej, wówczas tak sprecyzowane cele pozwolą uczniowi na kontrolę, czy podąża we właściwym kierunku, ale również zmotywują go do działania.  

Gotowość do zmian

Doradca może inspirować ucznia do otwartości na pojawiające się zmiany, uwzględniania reorganizacji w swoim planie, wchodzenia w nowe sytuacje, poznawania nowych osób, które mogą wspomóc go w realizacji planu. Minimalizowanie strachu przed zmianą i pokazywanie pozytywnych następstw pozwala na twórcze podejście do rozwiązania problemu. Zaplanowana zmiana przestaje być nieznaną koniecznością, a staje się określoną szansą rozwoju.

Posiadanie merytorycznego przygotowania do rozmowy doradczej jest podstawą jej właściwego przeprowadzenia. Pracując nad jakością realizowanych rozmów doradczych, warto rozwijać sposób porozumiewania się, zwracając uwagę na rolę niewerbalnych środków wyrazu oraz komunikaty interakcyjne (kontakt wzrokowy, przestrzeń osobista); rozwijać empatyczność, a nade wszystko zagwarantować uczniowi bezpieczeństwo i zachować własną autentyczność.

Dorota Mursztyn-Gorgoń nauczycielka konsultantka w ODN w Poznaniu, doradca zawodowy

Bibliografia

Katarzyna Druczak, Indywidualna rozmowa w dobie pandemii, „Nowoczesne Doradztwo Zawodowe w Szkole Podstawowej” 2021/22, s.4.

Katarzyna Druczak, Dobrze postawione pytanie!, „Nowoczesne Doradztwo Zawodowe w Szkole Podstawowej” 2021/23, s. 5.

Dorota Pisula, ABC doradcy zawodowego. Rozmowa doradcza, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2010.

Małgorzata Rosalska, Warsztat diagnostyczny doradcy zawodowego, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2012.