Edukacja włączająca - wyrównywanie szans w dostępie do edukacji

Pedagogika specjalna, obiekt szczególnego zainteresowania w roku 2022/2023, jest jednym z działów pedagogiki i koncentruje się na człowieku, który z uwagi na ograniczenia, niesprawności czy niepełnosprawności wymaga profesjonalnego wsparcia w odkrywaniu własnego potencjału, pokonywaniu różnorodnych trudności w rozwoju, edukacji i funkcjonowaniu społecznym.

Współczesne zainteresowanie i sięganie do teoretycznego i metodycznego dorobku pedagogiki specjalnej wynika z nowej humanizacji życia społecznego i nowego podejścia do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Realizacja idei integracji w Polsce ma bogate, ponad 30-letnie doświadczenie, stąd obecność uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, uczniów z niepełnosprawnościami, staje się coraz powszechniejsza w placówkach ogólnodostępnych. 

Mijający rok szkolny  przebiegał pod znakiem pedagogiki specjalnej:

• w uznaniu wybitnych zasług twórczyni systemu kształcenia pedagogów specjalnych, założycielki, dyrektorki i patronki Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, w setną rocznicę utworzenia Akademii, rok 2022 został ogłoszony przez  Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Rokiem Marii Grzegorzewskiej;
• 17 maja 2022  roku. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podpisał ustawę o zmianach w ustawie o systemie oświaty i innych niektórych ustaw. W nowych regulacjach znalazły się rozwiązania dotyczące m.in. standaryzacji zatrudniania specjalistów w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych, w tym obowiązku utworzenia z dniem 1 września 2022 roku stanowiska pedagoga specjalnego.

Edukacja dla wszystkich

Aktualnie wiodącym kierunkiem polityki edukacyjnej w Polsce, tak jak i w pozostałych krajach Unii Europejskiej, jest edukacja włączająca oparta na prawie każdego człowieka do edukacji gwarantującej rozwój (na miarę możliwości) i  włączenie do życia społecznego. Aby zrealizować ideę „edukacji dla wszystkich”, należy podjąć działania, które zagwarantują powszechny dostęp do edukacji oraz zapewnią, że oferowana edukacja jest na najwyższym poziomie.

Zmiany w prawie oświatowym z 2022 roku wynikają z konieczności wprowadzenia zapisów, które implantowane do systemu edukacyjnego pozwalają na wprowadzenie  w życie nowych rozwiązań i modyfikację już istniejących. Celem jest zapewnienie wszystkim dzieciom, zgodnie z indywidualnymi predyspozycjami i możliwościami, na edukację ze swoimi rówieśnikami we wspólnej przestrzeni społecznej i jak najbliżej miejsca zamieszkania. Prawa te określone są w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Konwencji o prawach dziecka, Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych oraz ustawie Prawo oświatowe.

Porządkowanie ustawodawcze w oświacie jest efektem wieloletniego przygotowania kompleksowych rozwiązań w ramach projektu „Wspieranie podnoszenia jakości edukacji włączającej w Polsce”, realizowanego w Programie Wspierania Reform Strukturalnych Komisji Europejskiej we współpracy z Europejską Agencją do Spraw Specjalnych.

Nowy model kształcenia uczniów ze SPE

Specjalne potrzeby edukacyjne to potrzeby, które w procesie rozwoju dzieci i młodzieży wynikają z ich niepełnosprawności lub powstałe z innych przyczyn trudności w uczeniu się. Przygotowany przez zespół ekspertów Ministerstwa Edukacji Narodowej w 2019 roku projekt nowego modelu kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi przewiduje w ciągu najbliższych lat podjęcie przez nasze państwo działań legislacyjno-organizacyjnych, które pozwolą zrealizować trzy główne cele:

• stworzenie międzyresortowego systemu działań na rzecz dzieci, uczniów i rodziny,
• zagwarantowanie dostępu do pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla dzieci i uczniów na terenie szkoły, placówki,
• poprawienie jakości kształcenia wszystkich uczniów, w tym z niepełnosprawnościami.

Wprowadzanie zmian i modyfikacji wspierane jest nowymi standardami, pilotażami, szkoleniami. W roku szkolnym 2022/2023, w którym jeden z kierunków polityki oświatowej państwa ustalony przez Ministra Edukacji i Nauki jest: „Podnoszenie jakości kształcenia oraz dostępności i jakości wsparcia udzielanego dzieciom i uczniom w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych” podjęte zostały następujące działania:  

• od 1 września 2022 roku obowiązuje nowa standaryzacja zatrudniania specjalistów – w tym utworzenie w każdym przedszkolu i szkole ogólnodostępnej stanowiska  pedagoga specjalnego, którego zadaniem jest wspieranie nauczycieli i realizowanie specjalistycznych zajęć bezpośrednio z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi;
• w styczniu 2023 roku zakończony został cykl szkoleń uzupełniających dla Liderów i kadry SCWEW w ramach pilotażowego wdrożenia modelu Specjalistycznych Centrów Wspierających Edukację Włączającą (SCWEW) - objęte pilotażem zostały 23 placówki w 13 województwach (aktualnie trwa na kolejny rok nowy nabór);
• wyposażenie poradni psychologiczno-pedagogicznych w standardy diagnozy potrzeb rozwojowych i edukacyjnych (tzw. diagnozy funkcjonalnej) oraz narzędzia diagnostyczne (zadanie zrealizowane częściowo);
• wyłoniono 12 placówek koordynujących w konkursie grantowym „Szkolenia i doradztwo dla kadr poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego” (m.in. przygotowanie standardów poradnictwa do września 2023 r.);
• działania informacyjne i szkoleniowe m. in.:
  - 16 listopada 2022 roku zorganizowana przez Ministerstwo Edukacji i Nauki konferencja online „Dostępna szkoła” podsumowująca  kampanię informacyjno-promocyjną MEiN „Edukacja w zasięgu ręki”,
  - 21 listopada 2022 roku na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy konferencja naukowa współorganizowana przez MEiN „Edukacja włączająca jako edukacja wysokiej jakości”;
  - 8 grudnia 2022 roku konferencja online „Model wczesnego wspomagania rozwoju (WWR) skoncentrowany na rodzinie i środowisku – teraźniejszość i przyszłość” (zorganizowana przez Wydział Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych ORE);
  - w dniach 30-31 stycznia 2023 roku konferencja międzynarodowa „Zdrowie psychiczne wyzwaniem naszych czasów. Rola SCWEW we wspieraniu dzieci/uczniów z problemami psychicznymi”. Organizatorem był Wydział Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych ORE;
  - rozpoczęty został cykl szkoleń w ramach Projektu "Szkolenia z zakresu edukacji włączającej dla pracowników systemu oświaty i JST w woj. wielkopolskim" - dla kadry kierowniczej, nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych i ponadpodstawowych, pracowników ośrodków doskonalenia nauczycieli oraz kadry kierowniczej i pracowników kuratoriów oświaty i jednostek samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za edukację. Termin realizacji  do 31.08.2023.

Pojęcie „edukacji dla wszystkich” stało się kluczową kategorią współczesnego myślenia o osobach z niepełnosprawnościami. Warto zauważyć, że we francuskiej literaturze przedmiotu funkcjonuje pojęcie: osoba w sytuacji niepełnosprawności.

Polskie prawodawstwo chroni ucznia z niepełnosprawnością i gwarantuje mu odpowiednie wsparcie w ramach wprowadzanego modelu edukacji włączającej. Mamy ustawy i akta wykonawcze, takie jak: rozporządzenie w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, rozporządzenie w sprawie organizowania kształcenia dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym, rozporządzenie w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych.

Wszyscy rozwijamy się i uczymy się poprzez społeczne interakcje. Nie należy jednak marginalizować faktu, że nauczanie dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, a wynikającymi z ich niepełnosprawności, odbywa się i będzie się odbywać w pewnych ramach.

Socjalizacja dzieci z niepełnosprawnościami  musi bowiem zapewnić zarówno różnicowanie tempa i metod uczenia, jak i tworzyć jednocześnie warunki dla prawidłowo prowadzonej rewalidacji i rehabilitacji. Edukacja włączająca to nowa jakość w rozwoju polskiego systemu kształcenia wymagająca od szkoły pełnej gotowości do przyjęcia każdego ucznia – wprowadzenia obowiązujących rozwiązań legislacyjno-organizacyjnych, a także przyjaznego inkluzji klimatu emocjonalno-społecznego i odpowiedzialnego przygotowania nauczycieli do wyzwań związanych z obecnością uczniów z niepełnosprawnościami w klasie ogólnodostępnej.

Informacje o edukacji włączającej, a także linki do zapisu konferencji online  znaleźć można:
https://edukacjawzasiegureki.pl/edukacja-wlaczajaca/ [dostęp: 28.03.2023],
https://www.ore.edu.pl/2019/09/edukacja-wlaczajaca-seria-publikacji/ [dostęp: 28.03.2023]

Teresa Bilkiewicz-Siemińska nauczyciel konsultant ds. problematyki psychologiczno-pedagogicznej Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Poznaniu