Audiodeskrypcja na lekcji języka polskiego
Audiodeskrypcja (AD) dzięki opisom słownym pozwala na odbiór sztuki wizualnej osobom niewidomym. Coraz częściej znajduje zastosowanie w edukacji powszechnej.
Tym, co szczególnie wymaga podkreślenia, jest wykraczanie AD także poza obszar odbiorców niewidomych i niedowidzących. Technika ta bowiem ma zastosowanie jako wsparcie edukacji uczniów widzących. W niniejszym tekście uwaga została skupiona właśnie na tym aspekcie, ze szczególnym uwzględnieniem lekcji języka polskiego. Przedmiot ten, jako wiodący i humanistyczny, daje szerokie pole działania, by w czasie zajęć uwzględniać audiodeskrypcję w proponowanych uczniom zadaniach.
Audiodeskrypcję można analizować z uwzględnieniem wielu aspektów. Jednak w tym przypadku chodzi o zastosowanie jej jako prezentacji gatunku wypowiedzi, pokazaniu jej użytkowości w doskonaleniu umiejętności czytania ze zrozumieniem, wykorzystaniu do rozwijania wyobraźni, ćwiczenia dykcji, a także pracy z tekstem ikonicznym i tradycyjnym. W kolejnych częściach w sposób obrazowy, zaprezentowane zostaną wybrane zastosowania AD, które proponuje się w edukacji polonistycznej.
Nowe funkcje
Nowe audiodeskrypcje pełnią znacznie więcej funkcji niż klasyczne, których celem było zaprezentowanie dzieła oraz poinformowanie o tym, co znajduje się np. na obrazie. Dla nowych są to funkcje: poznawcza, estetyczna, wychowawcza, kulturotwórcza, edukacyjna, ludyczna, stymulująca, terapeutyczna . Ważnym zagadnieniem, które warto omówić z dziećmi na lekcji, jest kompozycja. W AD, zwłaszcza tych klasycznych, nie jest ona skomplikowana, toteż przy odpowiednim doborze słownictwa i przykładów, uczniowie bez trudu poradzą sobie z tym zagadnieniem. Klasyczna AD jest czteroczęściowa i składa się z: metryczki, ujęcia globalnego i szczegółowego oraz zakończenia.
Zastosowanie
Jedną z propozycji jest skupienie się na użytkowości AD w nieco inny sposób i na początku pominięcie informacji o specyficznym odbiorcy. Można zatem po prostu zaprezentować klasie przykład i drogą dedukcji oraz analizy tekstu dotrzeć do sedna, czyli do tego, że jej celem jest werbalne zaprezentowanie jakiegoś dzieła sztuki. Uczniowie mogą zapytać o to, dlaczego będą czytać bądź słuchać o tym, co jest na obrazie. I uzyskanie takiego pytania gwarantuje sukces nauczyciela i zajęć, ponieważ pozwoli dotrzeć do pierwotnej roli AD, czyli ukierunkowania na niewidomego odbiorcę.
Alternatywą przedstawienia użytkowości AD może być sformułowane przez nauczyciela polecenie polegające na napisaniu o wybranym obrazie tekstu, który będzie zawierał informacje o tym, co dzieło przedstawia, a który uczniowie zamieszczą, np. w liście do kolegi/koleżanki. Dopiero po podobnym ćwiczeniu można wprowadzić termin „audiodeskrypcja” i metodą podającą dokonać charakterystyki tego gatunku. W zależności od tego, w jaki sposób dzieci zostaną zapoznane z pojęciem AD i na ile dokładnie, należy dobierać dalsze aktywności.
Cytowanie i słuchanie
Umiejętność, którą można ćwiczyć na różnych etapach edukacji szkolnej, wykorzystując przy tym AD, jest czytanie ze zrozumieniem. Podstawa programowa poświęca mu wiele uwagi, ponieważ jest ono jedną z bazowych kompetencji, którą powinien posiąść uczeń na pierwszym etapie edukacyjnym. Czytanie ze zrozumieniem można oczywiście ćwiczyć, wykorzystując przewidziane w programie materiały. AD proponuje się jako materiał niekonwencjonalny, wykraczający poza program, jednak w klasycznej postaci wystarczająco łatwy do zrozumienia przez dziecko w tym wieku. Toteż należy pamiętać, że wykorzystanie AD traktuje się tu jako urozmaicenie zajęć przez nauczyciela, który poszukuje coraz to nowych rozwiązań i pomocy dydaktycznych.
AD w postaci klasycznej jest krótkim utworem poświęconym konkretnemu obrazowi. Warto zatem zaproponować ćwiczenia polegające na wysłuchaniu bądź przeczytaniu tekstu w izolacji od obrazu, a następnie na rozwiązaniu zaprojektowanych do niego zadań. Zawarte w nich polecenia powinny ściśle odwoływać się do informacji podanych w AD. Można zapytać o liczbę postaci na obrazie, jego nastrój, ulokowanie jakiegoś elementu czy o charakterystyczną kolorystykę. Wszystkie takie treści powinny znaleźć się w tekście AD. Można też z jedną AD wykonać ćwiczenia, zarówno na czytanie ze zrozumieniem, jak i ze słuchania.
Inną aktywnością, jaką można zaproponować uczniom, szczególnie w ramach słuchania ze zrozumieniem, jest naszkicowanie obrazu według instrukcji, którą stanowi AD. Na zakończenie z wykonanych prac można wspólnie zorganizować miniwystawę, na której zaprezentowane zostaną efekty uważnego słuchania czy czytania.
Rozwijanie wyobraźni
Gdy co najmniej dwoje dzieci słucha tego samego tekstu, pewne jest, że nie przedstawi go za pomocą takiego samego rysunku. Praktyka pokazuje, że także każda AD obrazu będzie inna. Wszystko zależy od wyobraźni audiodeskrybera i tego, na których elementach dzieła się skupi. Na lekcji nie chodzi o analizę talentu uczniów, lecz o to, na ile tekst AD został przez nich wysłuchany i zrozumiany, ale także jakie elementy (spośród usłyszanych) postanowili wyeksponować na swoich obrazkach.
Pobudzać wyobraźnię przez wykorzystanie AD można także w inny sposób. Tym razem umiejętności plastyczne nie będą tak bardzo potrzebne, natomiast istotne okażą się zdolności fantazjowania i tworzenia opowieści. AD może posłużyć jako punkt rozpoczęcia opowiadania czy zaprezentowania jakiejś autorskiej historii i nie musi mieć nic wspólnego z realiami dzieła, a jedynie stanowić inspirację.
Podobnie rzecz się ma z AD do obrazów historycznych, których geneza została udokumentowana i dokładnie poznana. W tym przypadku dziecko nie musi wiedzieć wiele np. na temat bitwy pod Grunwaldem, by napisać własne opowiadanie inspirowane obrazem Jana Matejki. Istotne dla opowieści będzie to, że jej akcja rozgrywa się w trakcie bitwy. Jeśli wyobraźnia ucznia będzie na tyle bogata, że wojującym z odsieczą przybędą Marsjanie, to nauczyciel zamiast się załamywać, może docenić pomysłodawcę i zmotywować do dalszej pracy nad twórczym pisaniem.
Dzieci w szkole podstawowej, zwłaszcza w młodszych klasach, miewają bardzo bujną wyobraźnię. Jest to walor, który w edukacji polonistycznej można wykorzystać. Oczywiście uczniowie muszą rozumieć różnicę pomiędzy zadaniami, podczas wykonywania których należy trzymać się realiów bądź nawet je zbadać, a tymi, w przypadku których mają możliwość fantazjować i dać się ponieść wyobraźni. Co więcej, jeśli klasa jest zdolna, warto, by nauczyciel opowiedział np. o jakimś wydarzeniu historycznym w sposób zgodny z faktami. Może to nastąpić w formie podsumowania i weryfikacji historii stworzonych przez uczniów, i można do tego przejść słowami: „Wasze historie są niesamowite. Pokazaliście, jak bujną macie wyobraźnię. Jeśli jednak wrócić do tego, co się naprawdę wydarzyło, to...”.
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Grunwald_by_Jan_Matejko?uselang=pl#/media/File:Jan_Matejko,_Bitwa_pod_Grunwaldem.jpg, dostęp 20.11, 2021
Audiodeskrypcja może posłużyć jako punkt rozpoczęcia opowiadania. Dziecko nie musi wiedzieć wiele na temat bitwy pod Grunwaldem, by napisać własny tekst inspirowany obrazem Jana Matejki.
Ćwiczenie dykcji
Sposób aranżacji takich ćwiczeń i ich realizacji należą oczywiście do nauczyciela. Może on, a właściwie nawet warto, by to zrobił, skonsultować swoje pomysły z klasą. Warto zapytać na przykład, czy uczniowie chcą zorganizować spotkanie czytelnicze, wystawę albo konkurs lektorski, w ramach którego nauczyciel wybierze te AD, do których dzieci tworzyły własne obrazki ze słuchu, a następnie uczniowie wcielą się w lektorów czytających teksty na żywo.
Aby cel został osiągnięty, podczas wykonywania ćwiczenia, bez względu na jego formę, nauczyciel powinien zwracać uwagę na sposób czytania wybranych AD, czy uczeń czyta wyraźnie; akcentuje treści, które tego wymagają; zaznacza intonacją pytania, wykrzyknienia, przemilczenia (w klasycznych AD takie zabiegi raczej nie występują), pauzy, itd. Jeśli zadba się podczas lekcji o wszystkie te aspekty, AD może sprawdzać się jako ćwiczenie dykcji i czytania na głos.
Tekst i obraz
Jedną z możliwości wykorzystania tych form jest ich porównanie, tzn. sprawdzenie, na ile tekst AD, który ma charakter wtórny, powstaje jako „tekst do dzieła”. Można zaprojektować zadania, zarówno dla każdego z uczniów z osobna, jak i grupowe. W indywidualnych każdy samodzielnie stara się szukać na obrazie detali, o których mowa w AD, a przy okazji dostrzega to, o czym nie było mowy w tekście. W przypadku tych drugich, można rozwiązać to w taki sposób, że każdy zespół zajmuje się osobnym akapitem.
Kolejny sposób, w jaki można podejść do takiego zadania, to wyświetlenie uczniom reprodukcji bądź pokazanie jej wydruku na karcie (najlepiej rozdać takie kopie, by na ławce był co najmniej jeden egzemplarz). Natomiast tekst AD powinien zostać odczytany przez nauczyciela na głos. Wówczas uczniowie będą spoglądać na reprodukcję i słuchać AD, jednocześnie starając się wychwycić podobieństwa i różnice. Można również zorganizować konkurs, w którym nagrodzona będzie spostrzegawczość.
W tekście zaprezentowano kilka różnych przykładów wykorzystania AD w edukacji polonistycznej. Dotyczą one zarówno wprowadzania nowego gatunku wypowiedzi, potraktowania go jako tekstu użytkowego, dzięki któremu można ćwiczyć czytanie ze zrozumieniem, dykcję, rozwijanie wyobraźni, a nawet pracę z dwoma różnymi tekstami, tzn. zapisanym oraz ikonicznym. Przedstawione pomysły nie wyczerpują ani możliwości wprowadzania innych atrakcyjnych zadań, ani potencjału AD. Skupiono się na tych podstawowych, by zachęcić nauczycieli do ich wypróbowania, a także poszukiwania innych rozwiązań, które będą dostosowane do konkretnej klasy.
  |
dr Beata Jerzakowska-Kibenko |
Bibliografia
Jerzakowska B., Posłuchać obrazów, Poznań 2016, s.19-20.
Ekfraza poetycka a audiodeskrypcja, „Polonistyka” 5/2013, s. 10-13.
Kreatywność w audiodeskrypcji, propozycje rozwiązań – rozważania wstępne, {w:} Nauczyciel i uczeń w przestrzeni kreatywnych działań, red. J. Skibska, J. Wojciechowska, Warszawa 2015, s.225-238.
