Podstawowe założenia Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich

Ustawa ma charakter pomocowy, wychowawczy, terapeutyczny, a nie karny, represyjny, restrykcyjny, co pozwala na odpowiednie zorientowanie pracy różnych instytucji.

1 września 2022 r. weszła w życie Ustawa z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (Dz.U. 2022 poz. 1700). W związku z tym moc utraciła Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. 1982 nr 35 poz. 228). Aktualnie obowiązująca ustawa opiera się na poprzedniej – uchylonej. Wprowadza szereg potrzebnych, przydatnych rozwiązań. Zawiera uporządkowane w sposób kompleksowy przepisy procesowe oraz materialne i wykonawcze.

Tytuł ustawy wskazuje, że analizowany akt ma charakter pomocowy, wychowawczy, terapeutyczny, a nie karny, represyjny, restrykcyjny, co pozwala na odpowiednie zorientowanie pracy instytucji, policji, prokuratury, sądów oraz kuratorów, ośrodków, zakładów.

Preambuła aktu prawnego wskazuje, że rodzice pełnią rolę autonomiczną i nadrzędną w kierowaniu  dziećmi, a państwo ingeruje w przypadkach dysfunkcjonalności rodziny, dezorganizacji rodziny, w przypadkach zagrożeń zdrowia dziecka, zagrożeń życia dziecka.

Cele postępowania z nieletnimi stanowi: kształtowanie poczucia odpowiedzialności nieletnich, przeciwdziałanie demoralizacji nieletnich, przeciwdziałanie czynom karalnym nieletnich, stwarzanie możliwości powrotu do społeczeństwa przez nieletnich, kształtowanie poczucia odpowiedzialności rodzin za rozwój osobowości, postaw, zachowań dzieci.

Indywidualizacja postepowania

Kryteria indywidualizacji postępowania z nieletnimi stanowią: właściwości i warunki osobiste, a ściślej wiek, stan zdrowia, poziom rozwoju psychicznego, poziom rozwoju fizycznego, cechy charakteru, sytuacja rodzinna, przyczyny demoralizacji, stopień demoralizacji, rodzaj czynu karalnego, okoliczności popełnienia czynu, sposób popełnienia czynu.

Zasady postępowania z nieletnimi stanowi: kierowanie się dobrem nieletnich, przeciwdziałanie demoralizacji poprzez stosowanie środków orzeczonych wobec nieletnich, przeciwdziałanie czynom karalnym poprzez stosowanie środków orzeczonych wobec nieletnich, stosowanie w wyjątkowych przypadkach kar wobec nieletnich, kierowanie się interesem społecznym.   

Nieletni to osoba, w stosunku do której prowadzone jest przewidziane w niniejszej ustawie postępowanie. W zakresie postępowania w sprawach o demoralizację nieletnim jest osoba, która ukończyła 10 lat i nie jest pełnoletnia. W zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne nieletnim jest osoba, która popełniła czyn karalny po ukończeniu 13 lat i przed ukończeniem 17 lat. W zakresie wykonywania orzeczonych środków nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 21 lat. Postępowania w sprawach o czyny karalne nie prowadzi się wobec osoby, która nie ukończyła 13 lat. W tym przypadku nieletni odpowiadają w sprawach o demoralizację. Postępowania w sprawach o demoralizację nie prowadzi się wobec osoby, która nie ukończyła 10 lat. W tym przypadku rodzice odpowiadają na zasadach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Czyn karalny to czyn zabroniony (wyczerpujący znamiona przestępstwa, przestępstwa skarbowego, wyczerpujący znamiona wykroczenia, wykroczenia skarbowego), świadczący o nieprzestrzeganiu przez nieletniego wartości i norm społecznych.

Środek wychowawczy stosowany jest zasadniczo wobec nieletnich mniej zdemoralizowanych, sprawców czynów karalnych, zabronionych o znamionach wykroczenia.  

Środek leczniczy stosowany jest wobec nieletnich uzależnionych od środków odurzających, psychotropowych, toksycznych oraz z zaburzeniami psychicznymi. Środek poprawczy stosowany jest zasadniczo wobec nieletnich bardziej zdemoralizowanych, sprawców czynów karalnych, zabronionych o znamionach przestępstwa.

Nieletni, który po ukończeniu 15 lat i przed ukończeniem 17 lat dopuszcza się m.in.: zabójstwa,  uszkodzenia ciała, zgwałcenia, czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, rozboju, wzięcia zakładnika itd., może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym.  Nieletni, który po ukończeniu 14 lat i przed ukończeniem 15 lat dopuszcza się m.in.: zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem, zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie itp., może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym.

Rola społeczeństwa

Każdy, zwłaszcza instytucje państwowe, samorządowe, placówki oświatowe, kto stwierdzi okoliczności, świadczące o wykazywaniu przez nieletniego demoralizacji, ma społeczny obowiązek podjąć konieczne działania, zawiadomić dom, szkołę, policję, sąd rodzinny. Każdy, zwłaszcza instytucje państwowe, samorządowe, placówki oświatowe, kto stwierdzi okoliczności, świadczące o dokonaniu przez nieletniego czynu karalnego, ma społeczny obowiązek podjąć konieczne działania, zawiadomić policję, sąd rodzinny.

Rola domu i instytucji

Rodzice mogą zostać zobowiązani do poprawy warunków życia nieletniego, do współpracy ze szkołą, z podmiotem wykonującym działalność leczniczą, z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, z młodzieżowym ośrodkiem socjoterapii, do naprawienia wyrządzonej szkody, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Dyrektor szkoły, zamiast występować do sądu rodzinnego o wszczęcie postępowania, może zastosować wobec nieletniego z nieprawidłowościami w zachowaniu środek oddziaływania wychowawczego w postaci pouczenia, ostrzeżenia, przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego, wykonania prac porządkowych.

Organ policji, zamiast występować do sądu rodzinnego o wszczęcie postępowania, może zastosować wobec nieletniego z nieprawidłowościami w zachowaniu środek oddziaływania wychowawczego w postaci pouczenia, zwrócenia uwagi, ostrzeżenia, przywrócenia stanu poprzedniego, zawiadomienia domu, szkoły.

Sąd rodzinny może zwrócić się do instytucji państwowej, instytucji samorządowej, organizacji społecznej o podjęcie niezbędnych działań na rzecz zmiany sytuacji nieletniego.

Ponadto może przekazać sprawę nieletniego do mediacji, zmierzającej do wzbudzenia poczucia odpowiedzialności oraz do zawarcia ugody albo przekazać sprawę nieletniego władzom szkoły, władzom organizacji społecznej, które dysponują środkami oddziaływania wychowawczego.

„Dyrektor szkoły, zamiast występować do sądu rodzinnego o wszczęcie postępowania, może zastosować wobec nieletniego z nieprawidłowościami w zachowaniu środek oddziaływania wychowawczego w postaci pouczenia, ostrzeżenia.”

Lidia Pustkowiak doktor nauk społecznych w zakresie pedagogiki, magister pedagogiki specjalnej w zakresie pedagogiki resocjalizacyjnej.